جلسه پنجم درس نظریه ها و نقد ادبی
ادامه درس قبل...
صرفنظر از تذکره ها آنچه در کتابهای معتبر ادبی دیگر آمده است نیز گویای آراء و دریافت های در نقد ادبی است و میتواند نشان دهنده جنبه هایی از تاملات انتقادی در میراث ادبی گذشته ما باشد و میتوان در این مورد به منابعی همچون: چهار مقاله،ترجمان البلاغه،المعجم بهارستان جامی و چند اثر دیگر اشاره کرد.
آراء انتقادی نظامی عروضی مولف کتاب چهار مقاله در دو مقاله شاعری و دبیری شایسته توجه و اهمیت است اگرچه بسیاری از نکته های تاریخی و استنباط های ادبی نظامی خالی از اشکال نیست اما نکات متعدد انتقادی آنرا بصورت یکی از منابع قابل اعتنا در نقد گذشته در آورده است. آنچه نظامی در اولین بند مقاله شاعری آورده یکی از پر مغزترین دریافت های نظری قدما در نقد شعر است...
نظامی دریافتی از شعر بدست می دهد که حاصل آن چنین است:
- شعر کلامی مخیل است
- شعر مبتنی بر قیاسات است
- صدق و کذب شعری با صدق و کذب منطقی تفاوت دارد
- هدف نهایی از شعر تاثیر گذاری است
- شعر میتواند از نتیجه ای اخلاقی برخوردار باشد اما این الزام وجود ندارد که اخلاق اولین معیار تغییر ناپذیر شعر محسوب شود
سخنان نظامی از دریافت هایی کلی و گاه غیر موجه نیز خالی نیست از سوی دیگر او نیز مانند بسیاری از تذکره نویسان در سخنان و دیدگاه های خود اصطلاحات و تعابیری نظیر فصاحت،جزالت،عذوبت (گوارایی) ملاحت،لطافت،متانت،ایجاز،اختصار و امثال آنرا در مفاهیمی کلی بکار می گیرد اما هرگز نتوانسته تعریفی دقیق از آنها بدست دهد. نظامی با وجود برخی باریک بینی ها و معیارهای استدلالی نتوانسته است خود را به آسانی از قید سنت های ادبی روزگار خویش برهاند.
اگرچه ترجمان البلاغه در بیان صناعات ادبی است و شدیدا متاثر از کتب بدیع عرب بوده ولی شواهدی که از متون شعر فارسی بدست می دهد در حد خود و به جهت اشتمال بر نمونه های کهن و اصیل فارسی حائز اهمیت است و در عین حال برخوردار از مطالبی است که گویای قوه ادراک او در نقد شعر است. برای مثال در جایی می نویسد اگر ترصیع با تجنیس هم پایه شود پر مایه تر و بلند تر میشود و در ضمن سخن از مقطع می گوید ولیکن بیشتر آنست که تکلف از وی رونق برده است و شرط این ابواب آنست که هر چند سخن سهل تر و بی تکلف تر نیکوتر،از شواهدی که نویسنده در کتاب خود آورده حسن انتخاب و حدّت ذهن وی را آشکار میسازد او اساس کار شعر را بر سادگی تعبیر و یک دست بودن کلام می گذارد.
اگرچه قابوسنامه کتابی نیست که مستقیما به شعر و ادبیات پرداخته باشد ولی دریافت های انتقادی عنصر المعالی به غایت هوشمندانه است و فواید انتقادی آن بیشتر از بسیاری از کتابهای مستقل ادبی و تذکره هاست. از تاملات واقع بینانه او در باب سی و پنجم کتاب در آئین و رسم شاعری چنین استنباط میشود که در دیدگاه او شعری که از شیوه سهل ممتنع (در عین حالیکه راحته بیان اون نیز سخته مثل کلام سعدی) برخوردار باشد بر گونه های دیگر ترجیح دارد و شاعر باید در سرودن شعر خواننده و مخاطب را از نظر دور نداند زیرا به اعتقاد او شعر را باید برای مردم گفت نه برای خود و از طرفی دیگر شعر نیازمند ظرافت های زیبایی شناختی،هنری و موسیقائی است،عنصر المعالی کاربرد استعاری را در شعر ترجیح می دهد و شعر را اگر با تعابیر استعاری و غیر صریح بسرایند برتر می داند وزن های سنگین را نمی پسندد و به لفظ خوش و معنی ظریف تمایل دارد او توصیه به دانستن نقد شعر می کند عنصر المعالی از ذهنی منطق گرا برخوردار است و به معنای شعر بیشتر از لفظ اهمیت می دهد و صدق در شعر را بر کذب ترجیح میدهد.
دریافت های صاحب قابوسنامه علاوه بر جنبه های نظری شعر به مسائل علمی آن نیز معطوف بوده است مثلا درباره مضمون می گوید سخنی که در نثر نگویند تو اندر نظم مگوی که نثر چون رعیت است و نظم چون پادشاه و آن چیز که رعیت را نشاید پادشاه را هم نشاید.
(قابوسنامه کتابی بود در پند و اندرز که عنصر المعالی برای فرزندش گیلانشاه نوشته بود و پنجاه تا باب هم داشت) او درباره ضرورت علم عروض و دیگر آگاهی های شعری می نویسد علم عروض نیک بدان و القاب و نقد شعر بیاموز تا اگر میان شاعران مناظره اوفتد یا کسی بخواهد امتحانی کند عاجز نباشی یا در مورد وزن های شعری توصیه میکند که وزن های گران عروضی مگوی که گرد عروض و وزن های گران کسی گردد که طبع نا خوش دارد و عاجز باشد از لفظ خوش و معنی ظریف
آنچه از فواید انتقادی بهارستان جامی بنظر میرسد مطالب کوتاهی است که در روضه هفتم این کتاب آمده است برخی از این داوری ها در مسیر تحسین و ستایش و برخی دیگر از طریق خرده گیری است مثلا درباره سلمان ساوجی می آورد که در سلامت عبارات و دقت اشارات بینظیر افتاده است در جواب استادان قصاید دارد و بعضی از اصل خوبتر و بعضی فروتر و بعضی برابر است همچنین می گوید که غزلیات وی بسیار متبوع و مصنوع است اما چون از چاشنی عشق و محبت خالی است طبع ارباب ذوق بر آن اقبال نمی نماید جامی در داوری های خود مانند بسیاری از گذشتگان گاه متوسل به موازنه و مقایسه شده است.
