جلسه هشتم درس نظریه ها و نقد ادبی

بسم الله الرحمن الرحیم

ادامه نقد دوره عباسی:

قدامه بن جعفر منتقد برجسته دیگری در عصر عباسی است وی دو کتاب در نقد نثر و نظم تالیف کرد این دو اثر بیشتر در زمینه مسائل بلاغی است و به همین علت است که برخی پژوهشگران بر این اعتقادند که او در مباحث نظری نقد مطالب چندان مهمی مطرح نکرده است او با این احوال در تقدیم اصطلاحات بلاغی و بهره گیری از معیارهای بلاغت یونان بسیار تلاش کرد و علمای بزرگی مثل سکّاکی و سعد الدین تفتازانی و دیگران که پس از او آمدند از وی تاثیر بسیار گرفتند بنظر میرسد که در معیارهایی که برای بلاغت مطرح کرده بر آن بوده تا در شناخت و نقد شعر دانشی بنا نهد که به مدد آن بتوان شعر نیک را از بد تشخیص داد او در این کار خود از ارسطو و کتاب فن شعرش متاثر شده است نکته دیگر که جالب توجه است اینست که شعر را از مقوله اخلاق جدا دانسته است موضوع مشهور و پر دامنه مقایسه و موازنه ابوطمّام از جمله موضوعات حاشیه ای در جریان های انتقادی عصر عباسی است...

اثر مهم این دوره یتیمه الدهر تالیف ثعالبی است این کتاب اگرچه نوعی زندگی نامه ادبی است اما خالی از دیدگاه های انتقادی نیست منتقد دیگر این دوره عبدالقاهر جرجانی صاحب کتاب اسرار البلاغه و دلایل الاعجاز است که دریافت هایش گویای ذوق والای ادبی او و ادراک نیرومندش در استنباط جنبه های زیبا شناختی است گفتنی است که ذوق و فکر پرورده او متاثر از آگاهی وی بر علم کلام بوده است او و منتقد دیگر عصر عباسی یعنی ابو هلال عسکری صاحب کتاب الصناعتین در نقدهای خود به اصول بلاغت و نحو توجه بیشتری داشته اند.

یکی از جریان هایی که در عصر عباسی بر نقد ادبی تاثیر مستقیم گذاشت نهضت معتزله بود این تاثیر تا بدان پایه است که گفته اند نقد عرب در آغوش معتزله متولد شد از نظر منتقدان معتزلی اساس نقد ادبی بر حسن و قبح است و عقل مرجعی برای ذوق و ذوق در هر حال نظر به عقل دارد آراء نقد ادبی نیز خارج از این اصل نیست مثلا اگر گفته میشود که صدق در شعر بهتر و برتر است این برتری بدان سبب مطرح می گردد که صدق از نظر عقل مغفول است.

یکی از برجسته ترین منتقدان عرب یعنی جاحظ مشرب معتزلی داشت وی اگرچه هیچ کتابی در نقد ندارد ولی دیدگاه های انتقادی اش در ضمن مطالب دو کتاب مشهور او یعنی البیان و التبیین و الحیوان از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است جاحظ در مسائل نقد بیشتر به شعر توجه داشت و به آن ارج می نهاد او بر بسیاری از اُدبا و منتقدان پس از خود تاثیر گذاشت و درباره منزلت ادبی او گفته اند استادی بود که آراء خویش را برای سراسر جهان عرب القاء میکرد.

نقد ادبی معاصر عرب:

نقد ادبی عرب پس از عصر عباسی چندان رونق و رواج نداشت اما در قرن حاضر تحولی در نقد معاصر عرب بوجود آمد نقد ادبی در روزگار ما به شدت متاثر از منتقدان اروپایی و مکتب های نقد ادبی غرب بوده است آغاز تحول در نقد ادبی عرب متعلق به اوایل قرن سیزدهم هجری و پس از حمله ناپلئون به مصر است عمده این تحول به سبب تاثیر مطالعه در نقد ادبی مغرب زمین و ظهور مدارس جدید و فعال شدن پژوهش های شرق شناسی و تحقیقات جدید در ادبیات عرب بوده است نخستین مطالعات جدی اعراب در نقد ادبی جدید مدیون علما و ادبای لبنان است نقد ادبی لبنان پس از جنگ جهانی دوم گرایشی دانشگاهی پیدا کرد و اساس آن بر توجه به مطالعات جدید و رهایی از سنت های نقد کهن استوار بود.

نقد ادبی عرب در سرزمین مصر به مدد نقادان بزرگی چون طه حسین ،عباس ،محمود عقاد،ابراهیم،عبدالقادر المازنی و ... گسترش یافت در این میان طه حسین جایگاهی خاص دارد زیرا دیدگاه های انتقادی او محل تلاقی دریافت های علمی و ذوقی بود رواج نقد جدید در سوریه مدیون خلیل مرام و محمد کرد علی است نقد ادبی اکنون در سرزمین های عربی حرکت پویایی دارد و حضور مستقل آن در دنیای نقد ادبی معاصر کاملا محسوس است.

نقد ادبی در یونان باستان و غرب:

نقد ادبی در مغرب زمین سابقه ای بیش از دو هزار سال دارد و یشینه آن به روزگار قبل از افلاطون میرسد میتوان گفت یونانیان از قدیمی ترین مردمی بودند که با دید انتقادی به آثار ادبی می نگریستند و دریافت های خود را مطرح می کردند. این دریافت ها غالبا در خلال مقوله های فلسفی و یا دریافت های شخصی مطرح شده است یکی از نمونه های چنین نقدی داوری آریستوفان شاعر و نمایشنامه نویس باستانی یونان است.

آریستوفان در نمایشنامه قوکان که در حقیقت زمینه بررسی بحث و نقد ادبی بوده ماجرای مشاجره اریپی با اشیل درباره دعوی هر یک در برتری نسبت به دیگری را به روایت می کشد و سرانجام در این داوری اشیل را برتر می شمارد و دیگری را مورد طعن و قهر قرار می دهد در کنار دیدگاه های انتقادی آریستوفان باید توجه داشت که سوفسطائیان هم اگرچه در معرض حملات شدید افلاطون و سقراط بوده اند تاثیر قابل توجهی بر آراء این دو فیلسوف در نقد شعر داشته اند به هر حال آغاز نقد ادبی در مغرب زمین متکی بر آراء اندیشمندان یونان و خصوصا دو فیلسوفی است که از آنها سخن خواهیم راند...