درس فنون بلاغت و صناعات ادبی
دوستان گرامی سلام عرض می کنم خدمت شما بزرگواران،امیدوارم که در پناه توفیقات باریتعالی سلامت سرافراز و تندرست باشید،در خدمت شما عزیزان هستم با ادامه درسمون در خصوص مطالعات ادبی،ما جلسه قبل یک سری مطالب را آغاز کردیم و قرار شد که درباره جناس یک کلاس مجزا داشته باشیم...
چون جناس خیلی بحث گسترده ای است و البته در کتاب های قدیمی و متون قدیمی میشه گفت که در اکثر متن ها یک تعریف جامع و کامل از انواع و اقسام جناس نشده و به صورت پراکنده بیان شده و حتی گاهی اوقات یک سری اختلاف نظرهایی در تعاریف دیده میشه در کتابی هم که با هم میخونیم گرچه کتاب مرحوم علامه همایی خیلی کتاب ارزشمندی است و یکی از بهترین هاست در این زمینه،هم مثالهای خوبی دارد و هم خیلی مباحث اش متنوع و کامل هست نسبت به سایر کتابهای مشابه اما در زمینه جناس متاسفانه کامل نیست و مباحث را آنطور که باید و شاید نگفته و مطلب پرورانده نشده و جناس هم موضوعی هست که باید کامل بیان شود ما انواع جناس ها را داریم با اسامی گوناگون،این از کتابهای قدیمی،در نگاه جدید به جناس این معاصرین آمده اند خیال خودشون را هم راحت کردند،خیلی خیلی ساده به جناس نگاه کردند و اون چیزهایی که در واقع زیبا هست و اصطلاحات و تعاریفی که قدما برای جناس وضع کرده بودند همه آنها را یا اکثر آنها را گذاشتند کنار مثلا میگن جناس ناقص،جناس ناقص اختلافی،جناس ناقص حرکتی جناس ناقص اختلافی،اختلاف در حرف اول،جناس ناقص اختلافی،اختلاف در حرف دوم،تمام شد و رفت و بیشتر آن به همین صورت درآمده است ما با این کار تمام زحمت قدما را نادیده گرفتیم و موضوع گسترده جناس را هم خیلی اون رو سطحی کردیم،قدما بسیار بسیار در زمینه جناس دقیق کار کردند و دقیق صحبت کردند و اسم های خیلی خوبی هم انتخاب کردند اتفاقا،هر چند حالا توی کتاب های قدیمی هم مشکلات دیگری وجود داره و پراکندگی وجود دارد حالا من توی این جلسه می خوام یه جوری جناس را براتون بگم که شما کامل با مقوله جناس آشنا بشید به صورت کامل کامل آشنا بشید و هر جناسی را بتونید در طبقه خودش قرار بدید هر چند بعضی از جناس ها مشوش هستند و در چند طبقه قرار می گیرند اون خودش یک طبقه است جناس مشوش خودش یک طبقه جداگانه است،بنابراین بحث امروز ما تا جایی که وقت یاری بکنه درباره جناس هست مطالبی که بهتون میگم رو بنویسید و همین الان یادداشت برداری کنید دسته بندی کنید و داشته باشید خیلی میتونه کمکتون بکنه برای یادگیری مبحث،چون زیرشاخه‌های جناس کم نیست تعدادش کم نیست و بهتر هست که یادداشت کنید و دسته بندی های لازم را انجام دهید،ما میدونیم که جناس دارای دو نوع کلی است یکی تام هست و یکی ناقص،جناس تام به جناسی گفته میشه که دو کلمه متجانس در حرکت،در حرف،در تعداد حروف،در شکل و در همه چیز مثل همند یکی باشند ولی در معنی مختلف هستند،جناس تام یعنی جناسی که دو تا کلمه متجانس در همه ویژگی ها برابر و یکسان هستند غیر از معنی و جناس ناقص هم به جناسی گفته میشه که دو کلمه متجانس،هم در معنی متفاوت اند و هم در لفظ متفاوت هستند حالا اینکه در لفظ تفاوت دارند این تفاوتها گوناگون است یا در حرف تفاوت دارند یا در شکل تفاوت دارند یا در ترتیب تفاوت دارند و این اختلاف ها گوناگون هستند،در جناس تام هم یک تفاوت هایی جزئی وجود دارد اما در ظاهر نیست در لفظ نیست حالا من دونه دونه اینها را عرض می کنم خدمت شما و تا جایی هم که بتونم مثال میارم که در جریان قضایا کامل قرار بگیرید،معروفترین نوع جناس چی هست؟ جناس تام هست،اگه میخواهید بنویسید و دسته بندی کنید یکی جناس تام و یکی جناس ناقص،حالا ما در مورد جناس تام می خواهیم صحبت بکنیم فعلا بحث ما درباره جناس تام هست و انواع حالت هایی که برای جناس تام میتونه وجود داشته باشد،گاهی اوقات وقتی میگیم جناس باید دو تا کلمه باشند که این دوتا بهش میگیم کلمات متجانس یا متجانسین،اگر دو تا کلمه متجانس هر دو بسیط باشند،یعنی هر دو یک کلمه واحد باشند،قابل تجزیه نباشند،خودش دو حالت داره در واقع گاهی اوقات جناس تام از نوعی است که هر دو کلمه بسیط هستند هر دو کلمه متجانس قابل تجزیه نیستند مثلاً کلمه کتاب یک کلمه مستقل هست کلمه رفت مستقل هست دفتر مستقل هست دقت می کنید اما مثلاً وقتی می‌گوییم جهان جوی،کلمه جهان جوی قابل تجزیه است،حالا اگر جناس تام ما دو کلمه متجانس هر دو بسیط بودند ما بهش چی میگیم؟ چه اسمی براش بزاریم؟ این کلمه بسیط باز خودش دو حالت داره یعنی دو کلمه بسیط گاهی اوقات هر دو از یک مقوله دستوری هستند گاهی اوقات این دو تا کلمه از دو مقوله دستوری هستند اگر دو تا کلمه که بسیط هستند از یک مقوله دستوری باشند بهش می گیم جناس تام مفرد مماثل یعنی مثل هم و شبیه به هم،پس جناس تام حالت اولش چی بود؟ بسیط-بسیط یعنی هر دو کلمه متجانسین و هر دو بسیط باشند،حالا اگر این بسیط-بسیط از یک مقوله دستوری باشند جناس تام مفرد مماثل هست مثلاً کلمه فیل که گاهی اوقات در معنای حیوان معروف است و گاهی اوقات در معنای مهره شطرنج است این دو تا کلمه هر دو بسیط هستند و در واقع هر دو از یک مقوله دستوری هستند یعنی هر دو اسم هستند یا مثلاً هر دو فعل باشند یا هر دو حرف باشند اینجا هر دو اسم هستند هر دو از یک مقوله دستوری یعنی اسم هستند،پس میشه جناس تام مفرد مماثل،حالا این جناس تام که بسیط-بسیط هست گاهی اوقات از دو مقوله دستوری هست،اگر از دو مقوله دستوری باشند بهش گفته میشه جناس تام مستوفی،مستوفی می‌نویسند و مستوفا میخونند مثلاً کلمه جوی به معنی رود یا نهر با کلمه جوی به معنی بجوی فعل امر اگر در یک بیت قرار گرفت خوب اینها ظاهرشون مثل هم هست دیگه از همه نظر مثل هم هستند در معنی مختلف هستند حالا یکیش اسم هست و یکیش فعل هست فعل امر هست چون این بسیط –بسیط از دو مقوله دستوری هستند بهشون میگن جناس تام مستوفی،حالا جناس تام،ما با اون شکل فیل و فیلش بیشتر آشنا هستیم و حتی جوی را می‌شناسیم و تقریباً تصور خیلی ها اینه که جناس تام همینه کار
دو تا کلمه شیر هر دو از یک مقوله دستوری هستند و جناس تام مفرد مماثل هستند،یعنی عموماً همین رو میشناسن و همین را میگن ولی گفتیم از دو مقوله دستوری هم می تونه باشه که مستوفی است و شکل‌های دیگری هم دارد،مورد بعدی جناس تامی که یکی از کلمات متجانس بسیط است و کلمه دیگه بسیط نیست مرکب هست مورد قبلی جناس تام هر دو بسیط بودند بسیط-بسیط،حالا از یک مقوله دستوری،از دو مقوله دستوری،این نوع اول جناس تام بود،جناس تام دوم دیگه بسیط-بسیط نیست،بسیط-مرکب هست یعنی یکی از کلمات بسیط هست،یکیش مرکب است، حالا ما می خواهیم در مورد بسیط-مرکب صحبت بکنیم،جناس تامی که یکی از کلمات بسیط هست و یکی از کلمات مرکب هست،دوستان عزیز این نوع جناس هم ما وقتی که در یک شعری در یک نوشته ای می بینیم خودش دو حالت داره مثل بسیط-بسیط که دو حالت داشت از یک مقوله از دو مقوله بود اینجا هم دو حالت دارد بسیط-مرکب دو حالت دارد یک حالتش اینه که در نوشتار هم شکل باشند،یک حالتش اینه که در نوشتار هم شکل نباشند هم شکل نباشند،یک بیت بهتون میگم:
خب! در این بیت ما دو بار کلمه مرجان را داریم،یکیش بسیط است یکیش مرکب هست،مرجان مصراع دوم بسیط هست یعنی یک کلمه واحد مستقل هست و غیر قابل تجزیه،مرجان یعنی سنگ قیمتی که سرخ رنگ است،زمرد سبز رنگ هست مرجان سرخ رنگ هست،مرجان در مصراع دوم یک کلمه بسیط هست و مرجان در مصراع اول در واقع مرکب است مرکب از مر + جان هرکه درمان کرد مر جان مرا برد در گنج و مرجان مرا،بنابراین کلمه مرجان در مصراع دوم قرینه شده با مر جان در مصراع اول،در مصراع اول یک مر داریم یک جا ن داریم در مصراع دوم مرجان داریم،حالا سوال مر قبل از کلمه جان،چه کلمه ای هست؟ چه جور کلمه ای است؟ یک بیت من بهتون میگم این رو شما توضیح بدید:
به جانت نگارا که داری وفا
نگارا وفا کن به دل بی‌جفا
که داری به دل دوست‌تر مر مرا
وفا بی‌جفا مر مرا خوش‌ترا
اینجا کلمه مر اومده و نمیتونه حرف اضافه باشه، مر یک کلمه ای هست که صرفاً برای تاکید میاد و معنای تاکیدی دارد اما در ساختار جمله به حساب نمی آید کلمه مر در ساختار نحوی جمله به حساب نمی آید فقط حالت تاکیدی دارد.
ادامه دارد...
